აღმოსავლეთი და დასავლეთი

(სტატია დაიბეჭდა ჟურნალ "ანაბეჭდში")

ლევან რამიშვილი

ორი პოლუსი

ნაწილი პირველი - დასავლეთი




`დასავლეთი დასავლეთია, აღმოსავლეთი კი აღმოსავლეთი და ვერავინ დაძრავს მათ ადგილიდან~ - საუკუნის წინ ნათქვამი კიპლინგის ეს სიტყვები როგორც ჩანს მოძველდა.
აღმოსავლეთის არ ვიცი, მაგრამ უკვე ძველი ამბავია, რომ დასავლეთი დაიძრა და მთელს მსოფლიოს კარები აუტალახა თავისი დემოკრატიით, კანონის უზენაესობით, ადამიანის უფლებებით, სექსუალურ უმცირესობათა უფლებებით, რელიგიური ტოლერანტობით და სხვა თანამედროვე სიკეთით _ ჰოლივუდის სისასტიკე, სულიერ ფასეულობათა გაქრობა, პოსტ-ინდუსტრიული საზოგადოების დეჰუმანიზაცია, მუდმივი ატომური და ეკოლოგიური კატასტროფის წინაშე დგომა, გაუთავებელი პოლიტიკა, ბულვარული პრესა და კიდევ უფრო ბულვარული მწერლობა, უშინაარსო `კონცეპტუალური~ ხელოვნება, რეპი, ბულემია, მანიაკები. . . ყოველივე ამის ფონზე კი `ცივილიზებული~ ადამიანის შეშინებული და გაუცხოებული, ცარიელი თვალები, ჰომო-ფულისმკეთებელთა სიმარტოვე, უიკენდიდან უიკენდამდე გაჯანჯლებული უსიხარულო დღეები, მერე დათრობა ან ოჯახური პიკნიკი, სადაც ოჯახის ყველა წევრი პიცის დიდ ნაჭერს ილუკმება და პერსონალურ კომპიუტერშია შემძვრალი. გაგიჟებისგან თავის დასაცავად წელიწადში ერთხელ აუდიენცია ფსიქოლოგთან, რომელსაც წიკები აქვს და კოსტუმის ქვეშ ქალის წითელი საცვლები აცვია. შენ წევხარ, ლაპარაკობ და `იცლები~, ის კი კოსტუმის ქვეშ ხელს აცურებს... ფულს იხდი იმაში, რომ ვიღაცამ მაინც... არ მოგისმინოს. მერე ჯანზე მოდიხარ და ყველაფერი თავიდან იწყება _ ფულის კეთება დღისით და ფულზე ფიქრი ღამით. ყველაფერი საყიდელია, ყველა სიამოვნება მისაღები. აბა, სხვა რა ჯანდაბისთვის უნდა იცხოვრო, ეკითხები ვისკისგან დაღრეჯილი, გაკვირვებული სიფათით ვინმე ჯეკს, რომელიც ბართან თვლემს და შენსავით არ იცის, თუ არსებობს ახალი მანქანის, კარგი ტაილანდური რესტორნისა და დაბმული ქალის მისატყეპი მათრახის გარდა რაიმე სხვა ჯანდაბა, რისთვისაც შეიძლება იცხოვრო და რომ...
აღმოსავლეთი დგას.
შენ იცი, რომ დრო ფულია და ცდილობ არ დაკარგო _ მეტს მუშაობ, კვალიფიკაციას იმაღლებ, სუპერმარკეტში იღებ ჩეკებს, რომლითაც ყველაფერს 50 ცენტით უფრო იაფად იყიდი და თვის ბოლოს ხელფასიდან 5 575 დოლარს კი არ გადადებ ბანკში, არამედ 6 725 დოლარს, მთელი 150 დოლარით მეტს! შენ არ იცი, რომ ათი ათასი წლის წინ ჰიმალაის მთების ძირში ცხოვრობდა ვიღაც გამხდარი, წვერებიანი კაცი, რომელიც ძალიან ცოტას ჭამდა, დღისით და ღამით აკვირდებოდა თავის თავს და რომელმაც აღმოაჩინა, რომ თურმე ადამიანის ფიქრს ინერციის ძალა და გამეორებისკენ მიდრეკილება აქვს და ამას სამსკარა დაარქვა. არც მისი სხვა აღმოჩენები იცი, მაგალითად ის, რომ `სიამოვნება ცეცხლივით გაუმაძღარია _ რაც უფრო მეტ შეშას უკეთებ, მით უფრო იზრდება და მეტს გთხოვს~ და რომ `მხოლოდ სულელი ეძებს ბედნიერებას სიამოვნებაში~. არ იცი და არც გაინტერესებს, ამიტომ იმ კაცის ბრალი არაა, რომ შენ ბავშვობის მეგობარს მხოლოდ მაშინ ხვდები, როცა ის გპატიჟებს და მაშინაც კი სულ საათზე იყურები; რომ ათი წელია გულიანად არ გაგიცინია, რადგან შენმა სამსკარამ გაგხადა კოპებშეკრული, ძუნწი, ხარბი, უკარება და ცივი `ცივილიზებული~ ფულის მანქანა.
შენ ხმას აძლევ იმას, ვინც რომელიღაც შორეულ კონტინენტზე, რომელიც თავისთვის დგას და რომლის სახელი არც კი გახსოვს, გაჟლიტავს ვიღაც ველურებს, რომლებმაც დემოკრატიაც კი არ იციან, რა არის და არ დაუშვებს, რომ შენს ქვეყანაში ბენზინი გაძვირდეს.
_ აბა, რა ქნან, ბენზინი გააძვირონ? _ ეძინები შენ ბართან ჩამოძინებულ ჯეკს და თავბრუ გეხვევა, _ მე პატიოსნად ვიხდი გადასახადებს და მაქვს უფლება, რომ იაფად ვიყიდო ბენზინი! მე თავისუფალ ქვეყანაში ვცხოვრობ!

აღმოსავლეთი კი დგას. და აი, რატომ:

ნაწილი მეორე _ აღმოსავლეთი

იმ კაცს, ათი ათასი წლის წინ ჰიმალაის ძირში რომ ცხოვრობდა, ჰყავდა მეგობრები, რომლებიც მასსავით ცოტას ჭამდნენ და გამხდრები იყვნენ. ისინი ზოგჯერ ცეცხლის გარშემო იკრიბებოდნენ და ერთმანეთს თავის დაკვირვებებს უზიარებდნენ. აზია მაშინაც იდგა, ოღონდ მაშინ იქ შორტებიანი ტურისტები არ დაბოდიალობდნენ, ასე რომ მათ ხელს არავინ უშლიდა და ასეთი შეკრებები ათასობით წელი გრძელდებოდა. შემდეგ ისინი ხელმწიფეთა კარზეც შემოიღეს და ბევრი მათგანი სტენოგრაფიულადაც ჩაიწერეს. ასე გაჩნდა წიგნი სახელწოდებით `უპანიშადები~, რომელიც სიტყვა-სიტყვით მასწავლებლის შორიახლოს ჯდომას ნიშნავს და `ვედებთან~, `მაჰაბჰარატასთან~ და კიდევ ბევრ სხვა წმინდა წიგნთან ერთად იმ განძს შეადგენს, რომელიც, გალაკტიონს რომ დავესესხოთ, `აღმოსავლეთშია გადანახული~.
ალბათ იმის გამო, რომ, რომ კაცობრიობას სხვაგან არსად მისცემია შესაძლებლობა ასე დიდხანს, ათასობით წელი განუწყვეტლივ დაკვირვებოდა სამყაროს, სწორედ ამ წიგნებში მოიძებნება პასუხები იმ სასიცოცხლო კითხვებზე, რომელიც მუდამ იდგა და იდგება ადამიანის წინაშე; მათ შორის იმ კითხვაზეც, შესაძლებელია თუ არა საზოგადოება იყოს მაღალზნეობრივიც და თავისუფალიც, რელიგიურიც და არა მკაცრად ასკეტურიც? ნუთუ იმისთვის, რომ ყველა ადამიანის თვითგამოხატვის უფლება ვაღიაროთ, აუცილებელია გავნთავისუფლდეთ ყოველგვარი რელიგიური შინაარსისგან, როგორც ეს დასავლეთში მოხდა? და თუ გვინდა ზნეობრივი ორიენტირები შევინარჩუნოთ, აუცილებელია ყველა მუზეუმში ჩამოვხიოთ ეროტიული ნახატები?
ჰინდუიზმად წოდებულ რელიგიურ-ფილოსოფიურ სისტემას ამ კითხვებზე თავისი ძველისძველი, მაგრამ მაინც მუდამ ახალი და ორიგინალური პასუხი აქვს.
ვინ არ იცის, რომ ამქვეყნად ყველა რელიგია სიკეთესა და სიყვარულს ქადაგებს და თუ მათს პირველწყაროებს ჩავუღრმავდებით, შესაძლოა რელიგიებს შორის შინაარსობრივი სხაობა ვერც კი აღმოვაჩინოთ, მაგრამ ესა თუ ის რელიგია რომელიღაც საკითხს უფრო მეტ ყურადღებას უთმობს, უფრო საფუძვლიანად განიხილავს და ამით ნებსით თუ უნებლიედ უფრო მეტ მნიშვნელობას ანიჭებს. შეიძლება სწორედ ამის გამო განსხვავდება ერთმანეთისგან სხვადასხვა ხალხის რელიგიური პრაქტიკა, ყოფა-ცხოვრება და ისტორიაც კი.
ქრისტიანობა, ისევე როგორც იუდაიზმი ან ისლამი, ადამიანის არსებობის ყველაზე სწორ ფორმად წმინდა ცხოვრებას მიიჩნევს. ამაში ჰინდუიზმიც მათ გვერდითაა, მაგრამ განსხვავება `უწმინდურობის~, ანუ ცოდვის გაგებასა და მასთან დამოკიდებულებაშია. თავისი პრაქტიკით ხსენებული რელიგიები უპირისპირდებიან ყველაფერს, რაც `არაწმინდაა~, ადამიანის სექსუალურობა იქნება ეს თუ სხვა სისუსტეები: ეგოიზმი, სიხარბე და სხვა. ყველაფერი, რაც წმინდა არაა, ცოდვად, ანუ უღირსობად მიიჩნევა და უკეთეს შემთხვევაში გაკიცხვას, უარესში კი კოცონზე დაწვას იმსხურებს. ამიტომაა, რომ ქრისტიანულ თუ მუსულმანურ რელიგიურ საზოგადოებაში ადამიანი იძულებულია წმინდად იცხოვროს, ან თავი მოაჩვენოს თანამოძმეებსა და ხშირად საკუთარ თავსაც, რომ წმინდად ცხოვრობს. იძულებულია შენიღბოს ან სულაც დამალოს თავისი `მდაბალი~ ზრახვები და თვალთმაქცად იქცეს იმ უხილავი დიქტატორის წინაშე, რომელიც მისივე მორწმუნეობის გამო თვით მასში ცხოვრობს.
ქრისტეს შენიშვნა, ვინც ყველაზე უცოდველია, ქვაც პირველმა იმან ესროლოსო, ჯვაროსნული ომების, ინკვიზიციების, განსხვავებულ რწმენათა ცეცხლითა და მახვილით მოსპობის, ერესად შერაცხვის, განკვეთისა და შეჩვენების, ანათემებისა და აუტოდაფეების უსასრულო კასკადით დაიფარა და თითქმის დავიწყებას მიეცა.
ადამიანი კი თავისუფალი იბადება. არა მხოლოდ იმ გაგებით, რომ თავისუფალი არჩევანი აქვს, არამედ სწორედ იმ გაგებით, რომ თავისუფალია, ანუ თავისუფლება მისსავე რაობაში, გნებავთ გენეტიკაში, მის ძვალსა და რბილში იმთავითვეა მოცემული ისევე, როგორც სიწმინდე ან სექსუალურობა, გულუხვობა ან სიძუნწე, სიხარბე ან სიკეთე, სიზარმაცე ან შრომისმოყვარეობა. ყველაფერი ეს იმთავითვეა ადამიანში კოდირებული. ამდენად ყოველი ადამიანის არჩევანი სხვადასხვაგვარი და ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში შეზღუდულია. თუკი ერთ ბავშვს ღორმუცელობისკენ აქვს მიდრეკილება, მეორე ცუდი მჭამელია. ზოგს მოჭარბებული ფანტაზია აქვს, სულ რაღაცას ლაპარაკობს და ტყუილებსაც ხშირად გაურევს ხოლმე, ზოგი კი საერთოდ არ ლაპარაკობს. დიდებიც ასე არიან. ვისთვის ვაჭრობა ან პოლიტიკური ინტრიგები ერთი სიამოვნებაა, ვისთვის _ ჯოჯოხეთი. ამიტომ ადამიანმა თავისი განვითარების მოცემული ეტაპის შესაბამისად უნდა იცხოვროს და სრულყოფილებისაკენაც მისთვის ბუნებრივი გზებითა და ტემპით იაროს. პირადად ჩემთვის თუ რაიმე ბოროტება არსებობს ამქვეყნად, ეს ზნეობის ყველასთვის ერთ თარგზე გამოჭრაა, გინდ სიწმინდე იყოს ეს თარგი, გინდ უწმინდურობა. ბოროტებაა აიძულო ყველა ბავშვი ერთნაირად ჭამოს, ილაპარაკოს, ითამაშოს... ჩვენ კი, `დიდები~ _ ეს სერიოზული ხალხი, იმდენად სერიოზული, რომ სხვადასხვა რელიგიებიც კი გვაქვს, ღმერთის ხელში სწორედ ბავშვები ვართ და ეს ცხოვრებაც ჰინდუისტური წარმოდგენით მხოლოდ თამაშია_ ილუზიის, `მაიას~ თამაში...
ჩემი აზრით სწორედ ამ ერთ თარგზე გამოჭრილი საყოველთაო და სავალდებულო მორალურობის ბრალი იყო, რომ შუა საუკუნეების ევროპა ადამიანისთვის, მისი სულის, გონების და ვნებებისთვის საპყრობელად იქცა, იმ ვიწრო ფეხსაცმელად, რომელიც მარწუხივით გიჭერს. მართალია, რენესანსმა ცოტა `გააფართოვა~ ეს ფეხსაცმელი და შედარებით გასაძლისი გახადა, მაგრამ პურიტანულ საფუძველს, თვით წარმოდგენას სიწმინდესა და ცოდვის შესახებ ევოლუცია არ განუცდია და ადამიანი იძულებული გახდა ღმერთი `მოეკლა~, რომ როგორმე ამქვეყნად თავი თავისუფლად, `ადამიანად~ ეგრძნო.
მგონი არ შევცდები, თუ ვიტყვი, რომ ასეთი რამ აღმოსავლეთში არ მოხდება, რადგან აქ (ყოველ შემთხვევაში ყველაზე დახვეწილ რელიგიურ ტრადიციებში) ადამიანს არ სჭირდება მორალის მარწუხებისგან განთავისუფლება. სიწმინდე აქ არანაკლებაა გაღმერთებული, დაფასებული და შესწავლილი. უფრო მეტიც, შეიძლება არსად ისე არაა შესწავლილი, როგორც აქ, რადგან მხოლოდ ჰინდუიზმში (რომ არაფერი ვთქვათ დაოსიზმსა და ბუდიზმზე...) მისი შეცნობის და მიღწევის ექვსი მარტო კანონიკური სკოლა, ანუ პრაქტიკული მეთოდი არსებობს, მაგრამ მიუხედავად ამისა, სულისშემხუთველი და სიცოცხლის ბუნებრივი მდინარების ჩამხერგავი არ ხდება ერთადერთი მიზეზის გამო: ჰინდურ წმინდა წერილებში კარგადაა დამუშავებული და გადმოცემული ის აზრი, რომ სულიერი არსების ცნობიერებისა და ყოფიერების ნებისმიერი მდგომარეობა სწორია, თუკი ეს მისი განვითარების მოცემულ ეტაპზე მისთვის ბუნებრივია.
`ნეტარებიდან ჩდებიან ქმნილებანი. ნეტარად შობილი, ნეტარებაში ცოცხლობს ყოველი საგანი თუ ცოცხალი არსება და ნეტარებაშივე უჩინარდება. კურთხეულია ყოველივე,~ ვკითხულობთ ტაიტტირია უპანიშადში. აქ არ არსებობს ცოდვა, როგორც დანაშაული. არსებობს მხოლოდ სულის ერთადერთი ბუნებრივი მდგომარეობიდან _ სიწმინდიდან, სიმშვიდიდან გადახვევის სხვადასხვა ხარისხი. არა დანაშაული, არამედ შეცდომა, მისი ჩადენის შესაძლებლობა და ღვთივკურთხეული უფლება.
ჰინდუიზმი სამყაროს არ განიხილილავს ცოდვილად და უცოდველად, კეთილად და ბოროტად. არსებობს მხოლოდ ერთი მთლიანობის _ ღმერთის მრავალგანზომილებიანი სინამდვილე. ერთი სამყარო, რომელიც `გვაქვს უთვალავი ფერითა~, და რომლის ფერთა გამა ყველა ფერს მოიცავს, მაგრამ თვით პალიტრა ერთია და ის ღვთის სხეულია, რომელშიც მისი ყოვლისმცოდნე და ყოვლის მოყვარული ნებით თავის ადგილს ირჩევს ყველა არსება _ ჰიტლერით დაწყებული და წმინდა მამებით დამთავრებული.

`აღარ შეცდები, შენც სინამდვილის გულში წვდომა რომ შეგაძლებინა,
ნახავ, ჩემშია არსება ყველა – სულია ყველა სულდგმულის ბინა~ [გიტა 4.35]

ყველაფერი _ `კარგიც~ და `ცუდიც~ ღმერთსგანაა. უფრო მეტიც, ყოველივე, რასაც ვხედავთ, ვფიქრობთ და განვიცდით, ჩვენს ფსიქიკად ქცეული მისი სხეულია:

`მე შევქმენ გონი, ცოდნა, სიმართლე, სიალალე და გულმოწყალება,
თმენა, სიმშვიდე, შიში, სიმტკიცე, გაჩენა, კვდომა, შვება-წვალება,

უვნებელობა, ზომიერება, სიუხვე, ლხენა თუ ხორცთა ხშობა*
ყველა ღირსება თუ უღირსობა _ ყველა ზნე ჩემგან წარმოიშობა [გიტა 10.4-5.]

აქ ჭეშმარიტება არაფერს არ უპირისპირდება. ცოდნა უცოდინრობის ანტონიმი კი არაა, არამედ სინონიმი, რადგან არ არსებობს უცოდინრობა, არსებობს მხოლოდ ცოდნა და უფრო მაღალი ცოდნა.
ცოდნა კი ჰინდური გაგებით სიწმინდესთან ერთად სრულყოფილების ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა და მისთვის ყველაზე მეტადაა უცხო სიძულვილი და ძალადობა.
თავისთავად ცხადია, რომ ცოდნის რაც უფრო მაღალ საფეხურზე დგას პიროვნება, მით უფრო მოეთხოვება მას არა შემწყნარებლობა და მოთმინება (რაც თავისთავად აბსურდულია _ რატომ უნდა შევიწყნარო და მოვითმინო ის, რაც არ არის შასაწყნარებელი და მოსათმენი?!), არამედ ნამდვილი, გულითადი სიყვარული იმათ მიმართ, ვინც უფრო უმეცარია.


ვისაც ვერ ითრევს, ვეღარ ატყვევებს ავი და კარგი ამქვეყნიური,
ვისაც არა სურს და არც სძულს რამე _ მასა აქვს ცოდნა სრული, ღვთიური [გიტა 2.55]



ვის ძალუძს ეპყრას თავიც და გრძნობაც და საგნებს შორის ასე ეტაროს,
ვის ძალუძს ეხსნას ზიზღსა და ნდომას, ჰპოვებს სიმშვიდეს ის სანეტაროს. [გიტა 2.60]

`დე ნუ აუმღვრევს გონს ცოდნანაკლულს, ვინც ყოველივე ამქვეყნად იცის~...
[გიტა 2.45]

რაც უფრო წმინდაა ადამიანი, მით უფრო უყვარს თავისზე უფრო `უწმინდური~, თუნდაც მხოლოდ იმიტომ, რომ `სიწმინდე საუნჯეა სიყვარულის სიჭარბით შობილი~ (რაბინდრანად თაგორი).
რაც შეეხება რელიგიური `შემწყნარებლობის~ იდეას, რომელიც `ცივილიზებული~ დასავლეთის მონაპოვრად ითვლება, ინდოეთში იგი ბევრად უფრო მაღალი ხარისხით გვხვდება, რადგან აქ ითვლება, რომ საჭიროა არა `შემწყნარებლობა~ [ანუ терпимость], რომელიც, ვივეკანანდას რომ დავესესხოთ, თავისთავად გულისხმობს ქედმაღლურ დამოკიდებულებას (ვითმენ იმას, რაც არასწორად მიმაჩნია), არამედ `მიღება~, ანუ აღიარება იმისა, რომ ნებისმიერი რელიგია `სწორია~, რადგან რაც არ უნდა ჩამორჩენილად გამოიყურებოდეს იგი უმაღლესი მწვერვალებიდან, ვიღაცისთვის ის შესაძლოა მისი არსებობის კონკრეტულ ეტაპზე განვითარების ერთადერთი საშუალება და შესაძლებლობა იყოს.
მაგრამ დასავლეთისთვის ჯერაც უცხო და გაუგებარია აბსოლუტური თავისუფლებისა და მთლიანობის ამგვარი ფილოსოფია. რელიგიურობისა და თავისუფლების ასეთი ერთობა. რწმენაში დასავლეთი შეუწყნარებელი იყო თავისუფლების მიმართ, თავისუფლებაში კი რწმენას ვერ ჰგუობს. ღმერთის არსებობა მისთვის მიწიერი სიცოცხლის უარყოფას ნიშნავს, `ადამიანური~ ბუნების განთავისუფლება კი ღმერთის არარსებობას. დასავლეთმა ვერ იპოვა აქედან გამოსავალი.

სიცოცხლე იმიტომ გაჩნდა, რომ თავისი თავი გამოხატოს. ინდურად რომ ვთქვათ, `გამოუვლენელი რომ გამოვლინდეს~. ნებისმიერი ფორმით. ქალამანა იქნება ეს თუ ადამიანი. მაგრამ ადამიანი თავისთავად იმდენად მრავალმხრივია, რომ თვითონვე უშლის ხელს თავისთავში სიცოცლის სხვადასხვანაირ გამოვლინებას. ხომ ფაქტია, რომ ის ზოგჯერ `ბუნების გვირგვინია~, ზოგჯერ კი ქალამანაზე უარესიც კი. ზოგჯერ ექვთიმე თაყაიშვილია, ზოგჯერ კი – სტალინი... ერთხელ ერთმა ინდოელმა მითხრა, ვიცი, საიდანაც ხარ, სტალინის ქვეყნიდანო. ჰო, სამწუხაროდ ასეა მეთქი, ამოვიოხრე. ასე ნუ ამბობ, ისიც ხომ შენა ხარო, მისაყვედურა. სწორედ მაშინ მივხვდი ერთ საოცარ რამეს – იმას, რომ უხსოვარ დროს დაწერილი წმინდა წერილები ცოცხალია:

`აქვე დასძლია წუთისოფელი, ვინც ერთობას ჭვრეტს, აღუშფოთველი~...

~ვისთვის ერთია ნაცნობ-უცნობი, მოძმე, მოძულე, მტერი, მოყვარე
ვინც არ განარჩევს წმინდანს და ცოდვლს, ის არის ქველი და კაცთმოყვარე...~

ან:


`ყოველ არსში რომ ერთ არსებას ჭვრეტს, შეუცვლელსა და მარადის მყოფელს,
მხოლოდ ისაა ცოდნა ღვთიური – გაყოფილში რომ ჭვრეტს განუყოფელს.~


ოდნავ გადავუხვევ და ვიტყვი, რომ იმ უხსოვარი დროის ბრძენები სტალინსა და მის მიმდევრებსაც კი კარგად იცნობდნენ:


`ხოლო ის ცოდნა, ერთი სულდგმული ყოვლისმომცველი რომ ეგონება,
შეზღუდულად და უჭეშმარიტოდ, უგუნურებად მოიგონება.~

მართალია ეს სტრიქონები მაშინ იწერებოდა, როცა ადამიანი `ჯერ კიდევ ბნელი იყო~, მაგრამ მათ ავტორებს დარვინი და ფროიდიც გავლილი ჰქონდათ და თავისი გამოქვაბულებიდან მათი გამაფეტიშებელი კაცობრიობის შეზღუდულობას და ამ შეზღუდულობის დამღუპველობასაც კარგად ხედავდნენ:

`ამბობს: ქვეყანა არაფერზე დგას, სულ ტყუილია სიმართლე, ღმერთი,
რასაც დათესავ, იმას არ იმკი, მაცოცხლებელი ვნებაა ერთი.

თავსაც იღუპავს ამ აზრზე მდგარი, უმეცარი და ჭკუანაკლები
და ქვეყანასაც მტრად ეკიდება, უკეთურობით მისი ამკლები.

მინებებია სურვილებს უძღებს, ათრობს ლაქუცი, რიხი, დიდება,
მისდევს, მიჰყვება უწმინდურ მიზნებს და სიბნელეში ბნელს ეჭიდება.

ფიქრობს: ამქვეყნად სხვას არ აქვს ფასი, მხოლოდ ვნებაა, მხოლოდ განცხრომა
და თავზე იტეხს იმდენ სატანჯველს, სიკვდილს თუ ძალუძს მათი დაცხრომა.~

მაგრამ როგორც გითხარით, ჰინდუიზმში არ არსებობს არასწორი აზრი. არსებობს მხოლოდ შეზღუდული და უფრო ნაკლებად შეზღუდული წარმოდგენები. თავისთავად ყველა მსოფლხედველობა `სწორია~, რადგან მისი მეშვეობით სიცოცხლე გამოხატავს თავის თავს, სიცოცხლე კი უნდა გამოიხატოს, რადგან ეს არის სამყაროს ერთადერთი მიზანი. მაგრამ მთელი სინამდვილე გამოუხატველია, სიცოცხლე კი ფორმითაა შეზღუდული და არ შეუძლია ერთბაშად გამოიხატოს. ამიტომ ხან სიბრძნეში ვლინდება, ხან კი სისულელეში, ხან გაიძვერობაში და ხან კეთილშობილებაში. ზოგს კი გონია, რომ სექსი სიცოცხლის ნიშანია, თავის შეკავება კი არა, ან პირიქით...

მაგრამ სწორედ იმიტომ, რომ მატერიალურ სამყაროში არაფერია აბსოლუტური, ადამიანთა საზოგადოებაც ვერასოდეს ურჩებოდა და ვერც გადაურჩება შეზღუდულობას. როცა ეგოიზმი, სიხარბე და სისასტიკე ითვლება `პროგრესად~, მაშინ სიყვარული, სიკეთე და თანაგრძნობა მცირდება და იჩაგრება, მაგრამ პირიქითაც ხდება: როცა საზოგადოება მორალურ პრინციპებზე დგას, ადამიანის `მდაბალი~ ბუნება ვერ პოულობს დიდ გასაქანს. საქმე მხოლოდ ისაა, თუ რას ირჩევს ესა თუ ის ეპოქა, რაში მეტს ხედავს კარგს...


ადამიანის შეზღუდულობა ყველაზე მეტად იმაში ვლინდება ხოლმე, რომ არ შეუძლია თავისი შეზღუდულობა საყოველთაო ჭეშმარიტებად არ წარმოიდგინოს. ჭეშმარიტება კი ისეთი რამეა, რომ მის `მფლობელს~ წამსვე უჩნდება სურვილი ცეცხლითა და მახვილით, ან კინოს, ტელევიზიისა და სხვა პროპაგანდისტული მანქანების საშუალებით მაინც ყველგან ავრცელოს იგი, რათა მოსპოს ქვეყნად ყოველივე `არაჭეშმარიტი~, `მცდარი~...

აღმოსავლეთის მთელი სიდიადე იმაშია, რომ იქ პრაქტიკულად (და არა თეორიულად) თანაარსებობს `ადამიანური~ და `ღვთაებრივი~. აქ ვეხვდებით რელიგიურობას, რომელიც არავითარ საქმიანობას არ კიცხავს; რომელსაც ძალუძს ყველაზე ცოდვილ ადგილებში შეაღწიოს, ადამიანს მხარში ამოუდგეს და ყოველგვარი დიდაქტიკის გარეშე მხოლოდ მისთვის შესაძლო კონკრეტული გამოსავალი მოაძებნინოს. აქ ჯერ კიდევ არსებობს დაუნაწევრებელი, მთლიანი მსოფლაღქმა, ღმერთზე ორიენტირებული იერარქიული სისტემები და ამავე დროს თავისუფალი (შინაგანად და არა `უფლებებით და თავისუფლებებით~ თავისუფალი) ადამიანი, ხელ-ფეხ გახსნილი სიცოცხლე, მის ყოველნაირ გამოვლინებაში. აქ ცოდნაც ყველაზე ღრმაა და თავისუფლებაც ყველაზე უფრო შეუზღუდავი...

ამის ერთ-ერთი მიზეზი ალბათ ისაა, რომ საყოველთაო თავისუფლების, ყოვლის `მიღებისა~ და ძალადობის გამორიცხვის კონცეფცია აღმოსავლურ სისტემებში გაკვრით კი არა არის ნახსენები, არამედ მრავალმხრივაა დამუშავებული და ცენტრალური ადგილი უკავია. ალბათ სწორედ ამის გამოა, რომ აქ სიცოცხლე და ადამიანის ფანტაზია ბევრად უფრო თავისუფალია, ვიდრე სადმე სხვაგან, რადგან ეს ის სამყაროა, რომელშიც ათასობით წელი მშვიდობიანად თანაარსებობს ათასობით რელიგური მიმდინარეობა და სადაც რელიგიური დევნა ისევე წარმოუდგენელი რამ არის, როგორც თბილისში ჩრდილოეთის ციალი;

ალბათ დამეთანხმებით, რომ იქ, სადაც ასეთი მსოფლხედველობა კანონიკურია, შეუძლებელია აწამონ შუშანიკი, ჯვარს აცვან ქრისტე, ცეცხლზე დაწვან ჯორდანო ბრუნო ან `მოკლან~ ღმერთი, რადგან ღმერთი, რომელიც არაფერში გზღუდავს, არ გადანაშაულებს და მხოლოდ უსასრულოდ ელის, როდის გაიღვიძებს შენში ღვთაებრივი ცოდნა და სიყვარული, სიკვდილს არ იმსახურებს.