დაკარგული სამოთხე

ლევან რამიშვილი





ვუძღვნი ჩემს მოსწავლეებს, როცა დიდები იქნებიან...

დილით რაღაც უჩვეულოდ კარგ გუნებაზე გამეღვიძა, მაგრამ ყავას რომ ვსვამდი, ცოლმა ისე მომშხამა, სახლიდან ცოფიანივით გავვარდი. დედაჩემმაც ასე იცის... რატომაა რომ, თითქოს ჩასაფრებულები არიანო, მაინც და მაინც მაშინ გაგამწარებენ ეს ქალები, როცა კარგად ხარ...

კლასში რომ შევედი, მივხვდი, რომ ისე ვიყავი ანერვიულებული, გაკვეთილს ვერ ჩავატარებდი. ბავშვებს დავალება მოვთხოვე და გასწორებას შევუდექი, თან ხატვის უფლება მივეცი, რომ არ ეხმაურათ. ასე რვეულებში თავჩარგულმა გავატარე მთელი გაკვეთილი. ზარი რომ დაირეკა და ბავშვები გაიკრიფნენ, თემური მომიახლოვდა და დაელოდა, როდის შევამჩნევდი. რა იყო-მეთქი, ვკითხე.
_ მას, დღეს რატომ არ მოგვიყევით არაფერი?
_ დაგასვენეთ, _ უცებ მოვიფიქრე.
_ მეტი აღარ დაგვასვენოთ რა, _ მითხრა სერიოზულად და გავიდა.

დამწყები მასწავლებელი ვიყავი. რელიგიის ისტორიას ვასწავლიდი, მაგრამ ეს საგანი შვიდი წლის პატარებისთვის იმდენად ზედმეტი იყო, საინტერესო ამბების მოყოლას და თამაშს ვერ ვცილდებოდი. ბავშვებმა და მე პირველივე გაკვეთილზე გავუგეთ ერთმანეთს. მე მათი ბუნებრივი სილაღე და სიალალე მიხალისებდა გულს, მათ კი ის მოეწონათ, რომ მათი პატარა პერსონები მაინტერესებდა. ამის გამო მეორე გაკვეთილზე მარცხი ვიწვნიე _ ვერაფრით დავაწყნარე კლასი _ თავისიანად მიგულეს და `აიწყვიტეს~. ამის შემდეგ გამარჯობის თქმას არ ვაცლიდი, ისე ვიწყებდი რაიმე საინტერესო ამბის მოყოლას, ძალიან სწრაფად ვუყვებოდი და რომ ვამთავრებდი, `ცელქობის ათ წუთს~ ვაწყობდით. ამ დროს აიშლებოდნენ და აჟრიამულდებოდნენ ხოლმე. თუ ძალიან ახმაურდებოდნენ, დირექტორს ან დამრიგებელს რომ არ გაეგონა, `მუნჯ ცელქობანას~ ვათამაშებდი. ამ დროს ყირაზე გადადიოდნენ, ოღონდ პირმოუკულები, ან ხმის ამოუღებლად წივილ-კივილის იმიტაციას ახდენდნენ. ეს თამაში ძალიან უყვარდათ. ზოგჯერ მაინც გაიგონებდა ხოლმე ხმაურს დამრიგებელი და შემოვიდოდა, ბავშვებს დატუქსავდა, შეარცხვენდა, რაიმე სასჯელით დაემუქრებოდა, `ბუზის გაფრენის ხმას~ დაამყარებდა, შეთქმულივით გამიღიმებდა და გავიდოდა.
მალე შევამჩნიე, რომ დამრიგებლები ბავშვების სიყვარულს მხოლოდ ჩემთან გამოხატავდნენ, ბავშვების დასანახად კი _ არასოდეს.
მესამე სართულის კიბის უჯრედზე მასწავლებლებს ყავა-ხანა ჰქონდათ მოწყობილი. აქ იკრიბებოდნენ დილაობით. დამრიგებლები რვა საათზე მოდიოდნენ, დანარჩენები _ ცხრის ნახევარზე. დამრიგებლები საღამოსაც მუშაობდნენ და სახლში გვიან, ცხრა საათზე მიდიოდნენ, ასე რომ მათი ცნობა ამოღამებული თვალებით და ნერვიული გამოხედვით შეიძლებოდა. ერთხელ, ყავის სმის დროს მოვყევი, როგორ `ამირიეს~ ბავშვებმა. მასწავლებლებმა ერთმანეთს გამოცდილი კაცის ღიმილით გადახედეს.
_ პირველად ყველა მასეა, _ მითხრა ერთმა, _ ჰგონიათ, თუ ბავშვები გიყვარს, ყველაფერი ადვილი იქნება... ის კი არ იციან, რა მხეცებთან ექნებათ საქმე... ბავშვებს ძლიერი ხელი თუ არ მოუჭირე, თავზე დაგასხდებიან!
_ სიმკაცრის გარეშე არაფერი არ გამოგივა... დამიჯერე, _ დაამატა სხვამ.
მართალი გითხრათ, ბავშვის დასჯა ან დატუქსვა არ შემეძლო. არ მესმის, როგორ უნდა დამესაჯა ოდესმე პატარა დუკა, რომელიც მთელი გაკვეთილი გულამოსკვნილი ტიროდა, იმიტომ რომ მერხის ქვეშ ფანქარი ჩაუვარდა და ვერ იპოვა. მართალია, სხვებმა მოუძებნეს და მისცეს, მაგრამ მაინც ტიროდა... ან როგორ უნდა დამეტუქსა პატარა მარიამი, რომელიც, რაიმეს მოყოლას რომ ვთხოვდი, მხოლოდ თავს იქნევდა უარის ნიშნად, სირცხვილისგან წითლდებოდა და თან ეშმაკურად მიღიმოდა... ისიც არ მესმის, რატომ უნდა მოთხოვო ცოცხალ არსებას, რომელსაც ორგანიზმი ხტუნვას, ყიჟინს და ბედნიერ ნავარდს თხოვს, ექვსი საათი ჩუმად იჯდეს და რაღაც გრამატიკის წესები ისმინოს? ან რა ბავშვის ბრალია, თუ ცივილიზაცია ისე `შორს წავიდა~, რომ თორმეტი წელი მოსაბეზრებელი წიგნების დაუზუთხავად ადამიანად ვეღარ ჩაითვლები...

სანამ ამ შენიშვნას მომცემდა, თემიკოს წესიერად ვერც კი ვამჩნევდი. თავისთვის იჯდა ხოლმე ბოლო მერხზე, სადღაც ჭერში იცქირებოდა და თავისთვის რაღაცას ბუტბუტებდა. უცნაური ბავშვი იყო _ მძიმედ იჯდა, მძიმედ დადიოდა და გამოხედვაც რაღაცნაირი გაშეშებული და მძიმე ჰქონდა, თითქოს კარგად არ გამოუძინიაო... ცოტა მოდებილო მეგონა და დარწმუნებული ვიყავი, რომ არ მისმენდა. ერთხელ დამრიგებელმა მითხრა კიდეც, მაგას მაინც არაფერი არ ესმის და ყურადღებას ნუ მიაქცევო.
ერთხელ გაკვეთილების შემდეგ სკოლიდან სახლისკენ რომ მივდიოდი, ჩემს წინ თვალი თემიკოს მოვკარი. ზურგზე თავისხელა ჩანთამოკიდებული მიაბიჯებდა და თან ფეხით ქვას მიათამაშებდა. ცოტა რომ გავიარეთ, საკანალიზაციო ლუკის წინ შეჩერდა და შიგ ჩაიხედა. მეც შევჩერდი. თემიკომ ჩანთა მოიხსნა, იქვე მიაგდო, მუხლებზე ჩაიჩოქა და ისე ჩააშტერდა ლუკს. ალბათ აინტერესებდა, შიგნით რა იყო. ეტყობა რკინის მილებმა, რომლებიც ასეთი ლუკებშია ხოლმე, ძალიან დააინტერესა _ მთელი თხუთმეტი წუთი თვალებგაფართოებული აშტერდებოდა. არ ვიცი, რას ხედავდა, ან რა ეჩვენებოდა, მაგრამ ისეთი შთაგონებული, გაცისკროვნებული სახე ჰქონდა, როგორიც იოანე ნათლისმცემელს მაცხოვრის გამოჩენისას.
როგორც იქნა წამოდგა, მუხლები ზერელედ გაიფერთხა, ჩანთა ზურგზე მოიგდო და გზა განაგრძო. ქვა არ დავიწყებია, ისევ წინ გაიგდო გორებით.
გავყევი, გზა მეც იქით მქონდა. უცებ ქვას ხელი დაავლო, ცოტა წინ გაირბინა და გზისპირას მდგარ ორ სახლს შორის შეძვრა. დამაინტერესა. წესით იქიდან ვერსად ვერ უნდა გასულიყო. შენობებს შორის შესასვლელთან მივედი და რომ არ დავენახე, თავი ფრთხილად გავყავი. თემიკო კედელთან იდგა და მიწას ჩიჩქნიდა. მერე მიწიდან რაღაც ყუთი ამოიღო, შიგ რაღაც ჩადო და ისევ მიწაში დაფლა. ცოტა ხანს ტკეპნიდა, მერე ჩანთა ისევ ზურგზე მოიგდო და მოტრიალდა. თავი სასწრაფოდ გამოვყავი, მოვტრიალდი და გზას დავადექი. უკან რომ მოვიხედე, თემიკო წერტილივით ჩანდა. ცოტაც და თვალს მიეფარა. ორ სახლს შორის შევედი. კედელთან მიწას ახლადდატკეპნილი ადგილი ეტყობოდა. ვერ მოვითმინე და მიწა იქვე დაგდებული ჯოხით გავქექე. ღრმად წასვლა არ დამჭირვებია. იქვე, ზედაპირთან რაღაც რკინის ყუთი გამოჩნდა. ამოვიღე. ძველისძველი სიგარების ყუთი იყო. თავსახურზე ორი ყალყზეშემდგარი ცხენი ეხატა. სანამ გავხსნიდი, ალბათ ხურდებს აგროვებს-მეთქი, გავიფიქრე, მაგრამ რომ გავხსენი, გამეღიმა: უძაფო ძაფის კოჭი, ფეხმოტეხილი პლასტმასის ფეხმოტეხილი ჯარისკაცი, საგულდაგულოდ გასწორებული კამფეტის ქაღალდები, ლოკოკინის ნიჟარა, ორი ერთნაირი ჟანგიანი ლურსმანი, დანის გატეხილი პირი, განასროლი ტყვია, რაღაც გაღუნული გასაღები, რამოდენიმე ცალი მარკა, მაგნიტი, სპილოს ფორმის საშლელი, ჟანგიანი ძეწკვის ნაწყვეტი, ერთი პრიალა, მწვანე ქვა და ერთიც თეთრი _ სწორედ ის, წეღან ფეხით რომ მიათამაშებდა. ჩვეულებრივი მრგვალი ქვა იყო, ჩემთვის არაფრით გამორჩეული... რატომღაც თავი უხერხულად ვიგრძენი. ყუთი დავხურე, თავის ადგილას ჩავფლე, მიწა დავატკეპნე და წამოვედი.

ამის შემდეგ თემიკოს გაკვეთილებზე ჩემდაუნებურად უფრო მეტ ყურადღებას ვაქცევდი. ისიც ადრინდელივით თავაყირავებული და ჭერსმიშტერებული აღარ იჯდა, კითხვებზეც ხალისით მპასუხობდა და ზოგჯერ სიტყვითაც კი გამოდიოდა. უცნაური ლოგიკა ქონდა. ერთხელ, ის ამბავი რომ მოვუყევი, სადაც იესო ეუბნება ბრბოს, ვინც უცოდველია თქვენს შორის, პირველმა იმან ესროლოს ქვაო, თემიკომ აღელვებულმა წამოიძახა: `მასწ, თვითონ ხომ უცოდველი იყო და თვითონ ესროლა ქვა!~ დიდხანს ვუხსნიდი მაცხოვრის ჩანაფიქრს, მაგრამ მე მგონი მაინც ვერ გაიგო. ყოველ შემთხვევაში ბოლოს ასეთი რამ მითხრა:
_ მე რომ ვყოფილიყავი იმ ხალხის ადგილზე, მაინც ვესროდი ქვას!
_ რატომ, თემიკო?
_ იმიტომ, რომ... რომ არ მესროლა, გამოვიდოდა, რომ მე თვითონ ვიყავი ჩასაქოლი, მას...
გაკვეთილი რომ დამთავრდა, თემიკო მოვიდა და მკითხა:
_ მას, ახლა რომელ კლასში მიდიხართ?
_ მეორე ცე-ში.
_ მეც წამოვალ, რა!
გამიკვირდა. თავზე ვაკოცე და ვუთხარი, არა, არ გამოვა, შენ შენს კლასში უნდა იყო მეთქი.
ამის შემდეგ კიდევ ერთხელ გამაკვირვა. ოღონდ ამჯერად თავისი მიხვედრილობით. წმინდანებისა და მათ მიერ მოთვინიერებული ირმების შესახებ ერთნაირი ისტორიების მოსმენით ბავშვები მთქნარებისგან რომ არ დახოცილიყვნენ, ზოგჯერ ეპოსსაც გავურევდი ხოლმე. ასე მოვუყევი ერთ გაკვეთილზე `ვეფხისტყაოსანი~, შემდეგ კი ძველინდური `რამაიანა~.
თხრობა რომ დავამთავრე, თემიკომ წამოიძახა:
_ მას, მას, როგორ გავს არა ვეფხისტყაოსანს?
_ რითი გავს? _ ვკითხე მე.
_ იქაც სამი მეგობარია, აქაც... იქაც შეყვარებული უნდა გაანთავისუფლონ, აქაც... მას, რუსთაველმა იმათგან ხომ არ გადმოიწერა?
გამეცინა.
_ არა გრცხვენია? _ გავიგონე უცებ. კარებში დირექტორი იდგა, ქალბატონი მაყვალა, _ ეგ-ღა გვაკლია შენი სახით ახალი მტერი გამოუჩნდეს საქართველოს! დაჯექი და შენი ხმა აღარ გავიგონო!
თემიკო სკამს მიეკრა და მოიბუზა.
მინდოდა თემიკო როგორმე მენუგეშებინა, მაგრამ ზარი დაირეკა თუ არა, ისე გავარდა გარეთ, დაძახებაც ვერ მოვასწარი.
სამაგიეროდ ვერ მოვითმინე და დირექტორს ვუთხარი დერეფანში, ასეთი დამოკიდებულება ბევშვებს ცუდის მეტს არაფერს მოუტანს-მეთქი. `კარგი, თუ ღმერთი გწამსო,~ მითხრა, `ოცი წელია აქა ვარო, შენ მასწავლი მაგათ, გენაცვალეო?..~
ორი კვირის შემდეგ სამსახურიდან დამითხოვეს. იმ დღეს კლასში შევედი თუ არა, დაფაზე დიდი ასოებით დავწერე:
`რა არის თავისუფლება?~
და ბავშვებს ვთხოვე, თავიანთი აზრი დაეწერათ. ჩამოვჯექი და ჩემს ფიქრებში წავედი. ათიოდე წუთის შემდეგ ბავშვებს გავხედე. არცერთი არ წერდა. რატომ არ წერთ-მეთქი, ვკითხე.
_ რა ვიცი, ძნელია მას, _ მითხრა ერთ-ერთმა.
_ რატომ არის ძნელი? დაწერეთ, რა არის თქვენთვის თავისუფლება.
_ ააა, ჩემთვის? _ გამოცოცხლდა ერთი, _ მაგას რა უნდა, ჩემთვის ვიცი, რაც არის...
მისი გამოცოცხლება სხვებსაც გადაედოთ.
_ მეც ვიცი, ჩემთვის რა არის...
_ მეც ვიცი...
_ მეც...
ცოტა ხანში ნაწერების მოტანა დაიწყეს. ზოგისთვის თავისუფლება ეზოში თამაში იყო, ზოგისთვის უბრალოდ დასვენება. ერთ-ერთ ფურცელს რომ დავხედე, თვალებს ძლივს დავუჯერე:
`მას, გიმღერებ~ _ ეწერა ბატიფეხური ასოებით. გამიკვირდა, თან უხერხულობის გრძნობა დამეუფლა, აი ისეთი, გადაჭარბებული პათეტიკის მოსმენისას რომ გვიპყრობს ხოლმე.
_ ეს ვისი ფურცელია? _ ვიკითხე.
_ ჩემია მას, _ წამოიძახა თემიკომ, _ კიდე გიწერთ, მას, _ თქვა და თავი ფურცელში ჩარგო. კითხვა გავაგრძელე: `ჩემთვის თავისუფლება ლუვრის დათვალიერებაა იტალიაში,~ ეწერა ერთს.
_ კიდევ დაგიწერეთ, _ წამოხტა თემიკო, ახალი ფურცელი მომირბენინა, ჩემს გვერდით დადგა და პასუხს დაელოდა.
`ვასტოჩნი მამონტი, არ გადაშენდე ჩემთან ერთად, პაპა პაპა პაპაპა~ _ ეწერა ფურცელზე. გაკვირვებულმა შევხედე.
_ ესაა მას!
_ რა არის ეს?
_ ჩემი სიმღერა, მას, თქვენ დაგიწერეთ!
_ დიდი მადლობა, მაგრამ ეს რას ნიშნავს? _ `ვასტოჩნი მამონტი...~
_ ესაა სიმღერა _ ჩემი სიმღერა!
_ და რას ნიშნავს?
_ მე რა ვიცი! _ მხრები აიჩეჩა, _ აი, გიმღერებ! _ და დაიწყო:
_ ვასტოჩნი მამონტი, არ გადაშენდე ჩემთან ერთად, პაპა პაპა... _ თვალებში მიყურებდა და ისე მიმღეროდა. თითქოს რცხვენოდა კიდეც, მაგრამ თან თავისი თავით აშკარად კმაყოფილი ჩანდა. თვალები სიხარულით უცინოდა. ვუყურებდი და არ მჯეროდა _ ჩვეული სიმძიმის ნატამალიც არ შერჩენოდა. გაკვირვებული ვუღიმოდი. უცებ ადგილს მოწყდა და თავისი მერხისკენ გაიქცა. მერხზე ახტა და ახლა იქ დაიწყო სიმღერა:
_ ვასტოჩნი მამონტი... _ უფრო ხმამაღლა და გამომწვევად მღეროდა, თან ჩემსკენ აპარებდა ეშმაკურად მოციმციმე თვალებს.
ბავშვები სიცილით იფხრიწებოდნენ. ერთი-ორი ადგილიდან წამოხტა და აქეთ-იქით სირბილი დაიწყო...
_ სხვა სიმღერებიც მაქვს! _ ყვიროდა თემიკო და რაღაც გაურკვეველ აბდაუბდას მღეროდა.
კლასი აირია. ყველა დარბოდა, რაღაცას გაჰყვიროდა. სასიამოვნოდ გაკვირვებული შევცქეროდი ამ სანახაობას.
_ ვასტოჩნი მამონტი, არ გადაშენდე... _ არ ჩერდებოდა თემიკო და დახტოდა, ხოხავდა, კოტრიალებდა... მერე თავის ჩანთას მივარდა, იქიდან რკინის ყუთი დააძრო და მაგიდაზე გადმოაპირქვავა. ქვები აიღო, ჩაბღუჯა და ხელების ქნევას მოჰყვა.
_ ვასტოჩნი მამონტი...
საოცარი სანახავი იყო _ მხიარული, ლაღი, ბედნიერი... თითქოს სხვა იყო _ შადრევანივით აფრქვევდა აღტაცებას... იმ დღის შემდეგ ვიცი, რომ, როცა სიტყვა `დღესასწაულს~ გავიგონებ, თვალწინ ყოველთვის მოხტუნავე და მომღერალი თემიკო დამიდგება.
უცებ კარი გაიღო, კლასში დამრიგებელი შემოქარიშხალდა ყვირილით.
_ რა ამბავია აქ! რა ხდება, გამაგებინეთ! თქვენ მე თვალში ხომ არ გეპატარავებით! _ ერთ ბავშს მხარში ჩაავლო და თავის ადგილზე დასვა.
_ აბა ადგილებზე სუყველა! ჩქარა მეთქი!
თემიკოს მიეჭრა, ხელი მოკიდა და თავის მერხზე დასვა.
_ შენ არ გესმის მე რას ვლაპარაკობ? ჰა!.. რა არის ეს? _ მუშტი ძალით გაუხსნა, _ რა არის ეს? რა არის მეთქი?.. რა უნდა კლასში ქვას? იცი, რომ ამით შეიძლება ადამიანი მოკლა? იცი? _ გამობრუნდა და ქვა ჩემს მაგიდაზე დადო.
_ თქვენი ხმა არ გავიგონო! გესმით? უყურე ამათ, როგორ გავიდნენ თავს! _ ერთი ტონით დაუწია, მაგრამ ხმა უფრო გაუმკაცრდა, _ დღესვე ჩამოვურეკავ თქვენს მშობლებს და ყველაფერს მოვახსენებ. ასე არ უნდა მასწავლებლის აგდება! ახლავე ბოდიში მოუხადეთ მასწავლებელს!
_ ბო-დი-ში... _ უხალისოდ გამოღეჭეს ბავშვებმა.
_ ადექით და ისე!
_ ბო-დი-ში... _ წამოიზლაზნენ. საფლავიდან წამომდგარ აჩრდილებს გავდნენ.
_ მე მაპატიეთ, _ მომიბრუდა დამრიგებელი, _ ჩემი ბრალია, მე გავათამამე, მაგრამ ასე აღარ იქნება! ესენი ნახავენ როგორია სიმკაცრე... _ თქვა და გავიდა.

_ დასხედით ბავშვებო...
თემიკოს გადავხედე. გაშტერებული თავის წინ იყურებოდა. გული გამიჩერდა _ თვალებში ისევ ის გაყინული სიმძიმე ედგა.
_ თემიკო! _ დავუძახე.
_ დიახ, _ წამოდგა. დამნაშავესავით თავჩაღუნული იდგა და... თითქოს სხეულიც მძიმე ჰქონდა.
ზარი დაირეკა. ბავშვები წავიდნენ. მე მასწავლებლის სკამზე ვიჯექი. ჩემს წინ მრგვალი, თეთრი ქვა იდო...


* * *

ერთხელ, საღამოს, უკვე დაძინებას რომ ვაპირებდი, ტელეფონმა დარეკა. ყურმილი ავიღე. ხმა არავინ გამცა.
_ ალო, გისმენთ! _ გავიმეორე მე.
_ გამარჯობა მას, _ თემიკო იყო.
_ ოჰ, _ გამიკვირდა, _ სალამი თემიკო!
სიჩუმე.
_ როგორ ხარ? _ ვკითხე მე.
_ კარგად.
კვლავ სიჩუმე.
_ ხომ ყველაფერი კარგადაა?
_ კი, _ მითხრა და ისევ გაჩუმდა.
_ სკოლაში ხომ დადიხარ?
_ კი.
_ ბავშვები როგორ არიან?
ისევ სიჩუმე.
_ კარგად, _ მითხრა ბოლოს.
_ ძალიან კარგი...
არ ვიცოდი, რა მეკითხა, რაზე მელაპარაკა ტელეფონით პატარა თემიკოსთან.
_ ნახვამდის მასწ, _ თქვა უცებ და დაკიდა.
არ ვიცი, რატომ დამირეკა, ან რისი თქმა უნდოდა. არც ის ვიცი, თვითონ იცოდა თუ არა...